Егемендік Декларациясы – тағылым алар тарихымыз
1990 жыл Кеңес Одағының тарихында «тәуелсіздік парады» деп аталды. Себебі, бұл жылы Одаққа мүше 11 ел өз тәуелсіздіктерін жариялап, жеке дара республикаға айналды. Қазақстан Одақтан соңғы болып шығып, егемендігін жариялады.
Қазақстан егемендігінің қалыптасуы бірнеше кезеңнен тұрды.
Бірінші кезеңі 1989-1990 жылдары Кеңес Одағындағы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың күшеюі әсер етті. Кеңес Одағы басшысының тұрақты саясат жүргізе алмауы да септігін тигізді. Қоғамдағы дағдарыстан халық арасында наразылық күшейіп, өз көзқарастарын жеткізе бастады.
Екінші кезеңде 1990 жылдың екінші жартысындағы саяси оқиғалар Қазақстанның егемендігін алуына өз ықпалын тигізді. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің ХІІ шақырылған отырысында «Қазақ КСР-нің Егемендік туралы Декларациясы» қабылданды. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі саяси-құқықтық негіздері бекітілді. Десекте, еліміз Кеңес Одағының құрамында болды. Республикамыздың заңдары алдыңғы қатарға қойылып, бұрынғыдай Кеңес Одағының заңдарына мойынсұну болмады. Осы тұста халықтың саяси белсенділігі артып, ұлттық сана сезімі өсе түсті.
Үшінші кезеңі 1991-1992 жылдардағы Қазақстан егемендігі туралы маңызды шешімдер қабылданып, саяси оқиғалар орын алды. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылдады. Ол 7 тараудан тұрды.
Бірінші кезеңі 1989-1990 жылдары Кеңес Одағындағы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың күшеюі әсер етті. Кеңес Одағы басшысының тұрақты саясат жүргізе алмауы да септігін тигізді. Қоғамдағы дағдарыстан халық арасында наразылық күшейіп, өз көзқарастарын жеткізе бастады.
Екінші кезеңде 1990 жылдың екінші жартысындағы саяси оқиғалар Қазақстанның егемендігін алуына өз ықпалын тигізді. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің ХІІ шақырылған отырысында «Қазақ КСР-нің Егемендік туралы Декларациясы» қабылданды. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі саяси-құқықтық негіздері бекітілді. Десекте, еліміз Кеңес Одағының құрамында болды. Республикамыздың заңдары алдыңғы қатарға қойылып, бұрынғыдай Кеңес Одағының заңдарына мойынсұну болмады. Осы тұста халықтың саяси белсенділігі артып, ұлттық сана сезімі өсе түсті.
Үшінші кезеңі 1991-1992 жылдардағы Қазақстан егемендігі туралы маңызды шешімдер қабылданып, саяси оқиғалар орын алды. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылдады. Ол 7 тараудан тұрды.
«Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы Қазақстан тәуелсіздігінің негізін қалады. Бұл заңда жеке тұлғалардың құқықтары мен бостандықтары, саяси тұрақтылық, биліктің бөлінуі, ұлтаралық келісім және басқа да маңызды демократиялық аспектілер сияқты құқықтық мәселелер мен процестер көрініс тапты. Нағыз егемендіктің жариялануы сыртқы елдерге бізді тануға мүмкіндік берді», – деді «Қазақстан заңгерлер одағы» РҚБ төрағасы Серік Ақылбай.
«Қазақстан заңгерлер одағы» РҚБ төрағасы Серік Ақылбай
Тәуелсіздігіміз жарияланғаннан кейін Түркия Қазақстанның тәуелсіздігін алғашқылардың бірі болып мойындады. Кейін бұл тізімге АҚШ, Канада және Қытай қосылды. 1991 жылдың соңына дейін 18 мемлекет, ал 1992 жылдың басында 30 ел тәуелсіздігімізді қолдады.
«1990 жылы еліміздің Егемендік туралы Декларациясын жариялағанымызбен дербес мемлекет ретінде саясатымызды бірден жүргізіп кете алған жоқпыз. Тәуелсіз мемлекеттің нышандары мен саясаты енді қалыптаса бастады. Елімізде Сыртқы істер министрлігі, Қорғаныс министрлігі, өзіміздің әскеріміз және ішкі құрылымдарымыз болмады. Оның барлығы бірте-бірте іске асырылды»
Егемендік туралы Декларацияда не жазылды?
Декларацияда Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі жарияланып, елдің саяси-құқықтық тәуелсіздігінің бағдарламасы баяндалды. Ел аумағының тұтастығы, оған қол сұғылмайтындығы, қазақ халқының және Қазақстандағы басқа да этнос өкілдерінің төл мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту, ұлттық қадір-қасиетті нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде айтылды. Конституциялық құрылысқа қарсы жасалатын кез келген күштеу әрекеттері, оның аумағының тұтастығын бұзуға шақыратын, ұлт араздығын қоздыратын жария-ұрандардың заң бойынша жазаланатыны ескертілді. Республиканың саяси, экономикалық, әлеуметтік, ұлттық-мәдени құрылысына, оның әкімшілік-аумақтық құрылысына байланысты мәселелер ешкімнің араласуынсыз дербес шешілетіні жарияланды.
Президент – Республиканың басшысы, ең жоғарғы әкімшілік-атқарушылық биліктің иесі ретінде танылды. Жер, оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, бүкіл экономикалық, ғылыми-техникалық әлеует Республика егемендігінің негізін құрай отырып, оның ерекше меншігінде болатыны көрсетілді.
Президент – Республиканың басшысы, ең жоғарғы әкімшілік-атқарушылық биліктің иесі ретінде танылды. Жер, оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, бүкіл экономикалық, ғылыми-техникалық әлеует Республика егемендігінің негізін құрай отырып, оның ерекше меншігінде болатыны көрсетілді.
Декларацияда: «Қазақ КСР-і Республика үлесіне сәйкес жалпыодақтық мүліктегі, оның ішінде алмас, валюта қорлары мен алтын қорындағы өз үлесіне құқылы, республика аумағында ядролық қарудың сыналуына, жаппай қырып-жоятын қарудың өзге түрлері үшін сынақ полигондарын салуға және олардың жұмыс істеуіне тыйым салынады» деп жазылды. Сондай-ақ, «Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен Президентке бағынатын, солардың бақылауында болатын өз ішкі әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын ұстауға Қазақ КСР-нің құқы бар» делінді.
Жоғары Кеңестің он екінші отырысына Қазақ КСР Компартиясының ОК бірінші хатшысы болған Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы сөзінде: «Декларациядан тек республикадағы ұлттық мемлекеттілік туралы ғана емес, соған қоса қазақ халқы туралы сөздерді алып тастағысы келетіндермен келісуге болмайды. Бұл жағдайда біз КСРО құрамындағы басқа ұлттар қатарында иық теңестіре алмайтын болсақ, қазақ халқында түсініспеушілік туындайды. Одақтас республикалардағы кез келген басқа декларацияны алып қарасаңыз, бәрінде ұлттық мемлекеттілік туралы ереже бар. Республика аумағында қазақ халқының саны басым болмағанын ғана негізге ала отырып, аталған құжаттан осы тезисті алып тастау саяси жағынан да дұрыс емес. Өзінің тарихында интернационализм идеясын ұстанатындығын дәлелдеген қазақ халқына мұндай қарым-қатынас жасау қисынға келмейді. Бұл басқа барлық халықтарға да қатысты».
Жоғары Кеңестің отырысында Қазақстанның Егемендігі туралы Декларациядағы маңызды шешімдерді талқылауға кеңестің 300-ге жуық депутаты қатысты. Ондағы жазылған ережелерді талқылауға бірнеше күн уақыт кетті. Нәтижесінде Декларацияның қабылдануын 261 депутат қолдап, 18 депутат қарсылық танытып, 2 депутат дауыс беруден қалыс қалды. Дауыс беру нәтижесінде Жоғарғы Кеңес «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияны қабылдады. Декларация 17 тармақтан тұрды.
1992 жылы 16 мамырда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан Республикасының егеменді ретінде қалыптасуы және дамуының стратегиясын» жариялады. Құжат Қазақстанның егеменді ел болуына жол бастады. Онда экономиканың, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары көрсетілді. Соның негізінде республиканың саясаты жүргізілді. 1992 жылдың соңына дейін Қазақстанда дербес экономикалық жүйе қалыптасты.
1992 жылы 16 мамырда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан Республикасының егеменді ретінде қалыптасуы және дамуының стратегиясын» жариялады. Құжат Қазақстанның егеменді ел болуына жол бастады. Онда экономиканың, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары көрсетілді. Соның негізінде республиканың саясаты жүргізілді. 1992 жылдың соңына дейін Қазақстанда дербес экономикалық жүйе қалыптасты.
Егемендіктің алғашқы серпілісі
Кеңес Одағының ыдырауы көптеген елдер арасында үрей туғызды. Әсіресе, АҚШ бөлініп кеткен елдер арасында өзара азаматтық соғыс басталып кетеді ме екен деп қорықты. Батыстағы бірқатар елдің басшысы Одақтың ыдырауын қолдамады.
1990 жылдары Кеңес Одағының ыдырайтыны көптеген елдер үшін белгілі жағдай болды. Себебі, елде тауар айналымының болмауы, азық-түліктің жетіспеуі және тағы басқа да құрдымдар орын алды. Халық бір үзім нан алу үшін кезекке тұрып, тіпті азық жетпей қалатыны жиі байқалды.
Егемендіктің алғашқы жылдары Одақтан шыққан елдердің барлығы үшін оңай болмады. Саяси негіздерін орнатып, экономиканы жаңа деңгейде құрып, дамыту ауыр да, талан-таражға толы болды десек артық емес.
1990 жылдары Кеңес Одағының ыдырайтыны көптеген елдер үшін белгілі жағдай болды. Себебі, елде тауар айналымының болмауы, азық-түліктің жетіспеуі және тағы басқа да құрдымдар орын алды. Халық бір үзім нан алу үшін кезекке тұрып, тіпті азық жетпей қалатыны жиі байқалды.
Егемендіктің алғашқы жылдары Одақтан шыққан елдердің барлығы үшін оңай болмады. Саяси негіздерін орнатып, экономиканы жаңа деңгейде құрып, дамыту ауыр да, талан-таражға толы болды десек артық емес.
«Одақтық экономикалық байланыс бір күнде тоқтады. Әр ел өз меншігімен өмір сүрді. Қазақстанда бірқатар негізгі зауыттар жабылды. Елімізде жұмыссыздар саны арта бастады. Халық арасында металды, темірді Қытайға өткізу саясаты басталды. Техника талан-таражға түсіп, ауыл шаруашылығы көп жапа шекті»
Жамбыл Артықбаев
тарихшы
1992 жылы ұлттық рәміздеріміз бен ұлттық валютамыз қабылданды. Тарихшылардың сөзінше, одаққа ортақ орыстың валютасы бір күнде құлап, Ресей өзінің ұлттық валютасын бекітті. Осы тұста Қазақстан әлі өз валютасын бекітпеген болатын. Ақшаның құнсыздануынан халықтың көбісі жиған-тергенінен айырылып қалды. Бұл жағдай елімізге үлкен экономикалық шығындар әкелді.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҮЛЕСІ
Шекарамыз бекітіліп, әлем картасында Қазақстан Республикасы деген ел пайда болды. Әлем бойынша жер көлемі жағынан 9-шы орында орналастық. Тәуелсіздігімізді алған тұста Қазақстан халқының саны 16,5 млн адам болды. Республикадағы қазақтардың үлес салмағы халықтың 50 пайызын ғана құрады. 1989 жылғы демографиялық есеп бойынша Қазақстанда 6 млн қазақ және 6,3 млн орыс және басқа да ұлт өкілдері өмір сүрді.
Шекарамыз бекітіліп, әлем картасында Қазақстан Республикасы деген ел пайда болды. Әлем бойынша жер көлемі жағынан 9-шы орында орналастық. Тәуелсіздігімізді алған тұста Қазақстан халқының саны 16,5 млн адам болды. Республикадағы қазақтардың үлес салмағы халықтың 50 пайызын ғана құрады. 1989 жылғы демографиялық есеп бойынша Қазақстанда 6 млн қазақ және 6,3 млн орыс және басқа да ұлт өкілдері өмір сүрді.
Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін шет жақта жүрген қандастарымыздың елге қайтару алдыңғы қатарлы жұмыстардың бірі болды. Бұл істі Қазақстан алғашқылардың бірі болып қолға алды.
1991 жылдан бері Қазақстанға 1 млн 77,3 мың этникалық қазақ оралды. Олардың басым бөлігі көрші елдерден атап айтқанда Өзбекстан, Түрікменстан, Моңғолия және Қытайдан келді. Қазақстанда демографиялық өсім қарқыны артты. 30 жылда қазақстандықтардың саны 19,6 миллионға жетті.
© Миражан Махан
www.el.kz
